ตำนานข้าวสารดำเกี่ยวพันกับการล่มสลายของเมืองราด ซึ่งชาวบ้านเล่าขานกันมามีข้อสันนิษฐาน 2 ประการ ประการแรก ชาวบ้านเชื่อกันว่าพระนางสิงขรมหาเทวีซึ่งเป็นชาวขอมได้ห้ามปรามมิให้พ่อขุนผาเมือง พระ-สวามียกทัพตีสุโขทัยที่อยู่ในอำนาจของขอมแต่พ่อขุนผาเมืองมิยอม พระนางสิงขรมหาเทวีโกรธและเสียใจจึงทำการจุดไฟเผาเมืองราด ทั้งบ้านเรือน เสบียง ยุ้งฉางข้าว ทำให้ข้าวสารที่อยู่ในยุ้งข้าวที่ทัพหลวงใช้บริโภคถูกเผาเป็นสีดำไหม้เกรียมหล่นกระจัดกระจายอยู่ตามพื้นมาจนถึงปัจจุบัน
ประการที่สอง เชื่อว่าข้าวสารดำเป็นของที่มีอยู่แต่เดิม พ่อขุนผาเมืองถือเป็นของศักดิ์สิทธิ์ เวลาจะออกศึกคราใด พ่อขุนผาเมืองจะนำมาปลุกเสก แล้วโปรยหว่านใส่กองทัพแทนน้ำมนต์เพื่อเป็นขวัญกำลังใจแก่เหล่าทหาร ขณะที่ข้อมูลทางธรณีวิทยาระบุว่า ข้าวสารดำเป็นซากฟอสซิลชนิดหนึ่ง ซึ่งหายากอยู่ในบริเวณชั้นหินปูน มีอายุราวสองร้อยล้านปีขึ้นไป
